The 17th R.Y.A General Conference: Vomthat
(Dec. 16th – 18th, 2013)
Speech of Ringreiril Ranglong
“NAM ANHUAL”
Vomthat khua na voi 17 RYA Bōlzui ankhom a ahong ngai dora le Longvon Ramual muntin a ngai na lom u na CHUBĀI. Avian na nei hong ril rang hi “nam anhual” ti hi ani na. Hanle nam rui na ril man nang le hong mo nan nam(odour)? Zekhā mo ole nimaka sariak asel mo nan nam?? Hanle Ranglong/Longvon chu nan nam chu mo? Min eina mu na ngal Ranglong nei ni ti hi ana riat len chu mo? Hanle ankelna hong don man u rei nu? Nam anga Ranglong hi nei om zēl rang le Ramual a om kār nei om tit rang na ti mo nuam u? Hano hiva RYA ngal hi anti u lai norei. Nam alian khit khat ke nei va kai rang. Nimak! Ranglong chu Ranglong keng nani.
Min eina riat dān; ti hi ka hong ti rak mana hanle hontin mo min eina riat dān manthun lak direi. Assam Sorkhar in machin bet le hanuk asen azār chu atunten “Tripura” atina ana lei riat a, Khosakram(Mizoram) a “Langrawng” hanchu Rengram(Tripura) a chu “Halam[1]” atina an lei riat u. Hanle hong mo nei ni tāk?? Min eina riat anga chu nam khat ha nan tei chipa nam atatei ke na phua ngong. Sorkhar anga le namatei riatna ranga chu nam khat ni thei mak, raming eitei chip sika. Atunchu hong mo nei ni rang tāk?? “Ranglong” hong ril lak man inti G.A. Grierson in “Linguistic Survey of India”, 1904 a han “Langrong[2]” atina amaziak a, hanuk Mr. Damant in North Cachar am “Ranglong[3]” amo ti hi alei mang ret. Na mi luvom(Population) ha; Hill Tipperah=5600, Cachar Plains=133, Sylhet=533; Aloma=6,266 alei om u. “Hallām”[4] um nirase abinga asiak a; Hill Tipperah=18,000 & Sylhet=8,533; Aloma=26,533. Azozot anzei ansensai na nimak, Old Kuki sub-group a nam 13 bila ana lei siak rit.[5] Angkhatpei anzei, Sap chong tana hintin ka hong sensai zot:- ‘Nation, Tribe, Clan’ a ka hong siak a atun chu hava ha ‘Chi, Nam, Panchi’ tina ka hong zēk ret. Chī anga koini hi “RIAM” ke nani ka hong ti mān zot. ‘Riam’ ti hi koini ranga athar nimak. “Riam” ti hi Miring anga’m alei hong mang u. Hivana kei iam dāna machin chu na mi na sa limbak ha mo miring dora nei hong ti um ani thei. Hanuk na chipui ngai ranga’m Riam na lei hong ti. Ankhina na Khosak, Darlong (Paitu na lei ti ngai) nei demna khat chu “Riam buddi le Ui bai anthuk”[6] na hong ti. Koini um ni rase “Riam-rai avonchoi ngai oi..”[7] atina lā na lei hong tho ret u, hiva hin mitei nei va tina nimak, koini nei hong anti na rēt kēng. Na chipui nam atei ngaiin um hiva hi antei e-eta alei hong mang u Manipur tianga ‘Chiru le Aimol’ ngaiin “Rem”[8], Mizoram a ‘Lai’ ngaiin “Hriam”[9] hanuk na chipui atei ngaiin um “Riam” aphua vuvuai a ati atam u. Azozot anzei “Halam” anti no mani mo ole “Halam” ke nei’n ti rang mo ole nimaka “Riam” mo, hiva nimak kei ril zot khit.. Hiva ruia atam ril nomani, neini pu tak hi nei ni len anzei ngal ti inti.
Hanuk chu Nam tin in na zia hi na dōn chip; “Arkhōng hi anngūk mak, a khuang kēng, Hantin anga Ui hi khuang mak, annguk kēng”, Nam nei tei na anga hin na zia um antei chip kēng. Hasikhan, na zia chip nei manlang rang hi Pathian in eina lei sin dān ngal kēng. Pasal hi nupang anga om ten “thaidor” ke nei ti, Nupang um pasal anga omten dik mak. Eini dān rang anga ei om hi anāng, adik um adik. Baibul in um “Miring angkhat āta nam tin chi tin hi ramual pumpuia ei lēngthei u na ranga asinpu ani na. Amāni ei lēng u na ranga ahun le ei om u na ramri ei mandanga ei sin pe.”[10] …”A chi u ha, amani a ra-ram chip u na, a na-nama a om u na, a chong u chip a mang kiar u.[11]
Nam nei antei anga na kuar in ei riat dān um antei; Ār a khuang hi Sap/English in “Cock a doodle doo!” ati, Kor in “Kukuru kuk!’ Khosak in “Tik ti ik ik!” Vai ngaiin “Ko ko ko re ko!” ati u, Koini’n “Kōka rēl kōk!” na ti viak rēt. Akhua kipa ar akhuang hi tei mak tenchu nei riat dān le namtin in nei hong ril rēt dān antei chip. Hasikhan, antei chu antei len nan zei abong changa. Na zia eitei um ni rase anlang na nāng. Nam zia hi ei hui le ei’n tak sika nei tho le tho nok, nei mang le mang nōk rang tina nimak.
- Na raming le i-i raming: Mimal anga “Nang” atina ne’n dang na ani, hanuk Misitei nei ni nok na ha na raming ha ke. Avian hin Ranglong Kristian ngai rang am anthemna ka hong dōn zot. Kurmalōma raming phua nei don sika Vanram machān no tani, iam makung. Kor in ei lam thei nok sik um ka raming kei thul u rang mo? E.g.: Lāngkei ata Longai.
- Chong le Lā anziak atam; Chong le Lā na anriang ni thak makme hanum avian hin “na chong hi ansamvū ke” ti hi ke nei nōn pochok anzei. Ansam lelei mo’n zei ole mi nam atei chong na zep lak nokten na rakam kim lailui mo zei? Kuibing a anmang ual in “Khosak chong”, Party le Sumchok-ado ngaiin “Kor chong”, Havana ahian anlo na alei adem ngai “Sap chong” na mang rēt. Angkhatpei anzei Lekha anziak le anpore hi nei song sabak rang na nāng zei. Na sim na rachi ngai ngal anriat sua sadim sa lai mak. Chong le Lā anziak a nei dōn hi ramuala nei om ti min eina riat na khat kēng. Hanuk mi’m nei va riat na ani. Lekha thei ngaiin um anziak le anpore hi nan dok sabaka ka riat. Sim le rachī ngai hi anziaka adon na hun sabak zei. Aziak hi ‘document’ khat kēng, na chongril hi chu na ril kār ke min ei riat tenchu lekha na nei maziak ha chu na thi sua na’m hava ha na chongril ala ni tit thei. Avian a anpore mi kēng nangtuk a ruaitu alei ti u hale. Na maziak rang ten anpore um nei tho rang anāng. Anzom tit kēng.
- Raliang ravo: Nam tin chi tin in ne’n liang dān na dōn. Japanese ngai in um “Kimono” anliang na hi mannuai u mak. A nam anliang na ei ni sika. Hanuk “Sikh ngaiin alu eizēl ‘Turban’ le a makhamul ei hoi tit u hi, ei hui sika nimak. Raldui na mun ten piala Sipai in ‘Bhatka’(Lukhu/helmet) akhu kār amani chu eidamna ngal anchān anhuama azēl tit u”[12]. Hasik kukui mo, Ke-anni(two-wheeler) avei doran chu lukhū(Helmet) dān anga eikhū ngēt rang anāng tenchu Sikh ngai chu Police in um rakel ngai mak. Ei hui sik le eibei sika nithak noni. Antak am a nam tho-dān chu mathān u mak. Hanle hiva nam ngai hi hintina eitho u sika, mi nam atei ranga aduai mo ual u? Nam atom ngai bila India ram aruaipu (among the minorities first PM) achang mansa khit chu Sikh ata kēng. Japanese ngāi ret chu aneinun u duai a ngal muar adēng ret kēng. “Japan Technology” chu asa khit ngai bila ani ramual pumpui a ngal. Koini le voi khat daka nei zēl Nikni bom ngal hi nan hal pui zap zei.
- Na nam le na nam anlāk, in annei, an-om; Na nam sung ata ngēt nei lak hin na chi na zām um anpol mak. Nei tho dān um anmun. Na raisan na, na malung natna te ngai ten pial akil dingding aril salui te ngai nan riat nek thei. Tenchu, ani samsi hi chu Pathian mansūk ninti Pipu’n um alei ti “Chunga samsi nuai ang achum, nuai a samsi zuar ang anpāi” hasikhan nget-nget chu tute anti thei makme. Hanum mansakhit a nei derdin rang le nei pūt rang chu asa. Namatei na lāk ving zot am, nam thang pei u norei.
Nam hi anpei rang tiang an-per zot: Nam tin hi anpei rang tiang azia athul zot ngēt. Ankhina na “Khuangbai” um aram(ahek) rang tiang alām ual. Pipu’n um “Khuangbai thitiang nuam anga lām” alei hong ti. Miring um achul rang tiang om anlianna in athuam zot ual. Hantin anga Nam um anpei a anningphar rang tiang anper sabak kēng. Hasikhan, koini le nan per mo tāk?? Mandon u rei Nam atei le ne’n porche dān na chi na zām ngai, Sap chong tana genetically assimilated mo nani zei?
Min ei ti khat rēt chu, Rulpui (Python) in a aichoi ei mandel dān hi, a zia athul a, tichu pār aphua zeka ahong anlang a hava ha kēng hantin a ei om ha, asākpār miring mo ole rān mo ani ankhatpei han boidong eiriat le hong mo atina ei en zot laitak han alei kher thap chachak a, athat a avol. Hantin anga han ran mo ani ole miring um nirase zia khat dak don lui zia anni adon ngai hi anchi na a om u. Na zia angtaka ne’n lang ahin kēng lalchi nei ruai le eisiat nok. Nam anga’m ni rase zia anni(2) na don ten anchi nei ruai na lai a om nget zot. A zia manlang zotlui ngai chu “Mairongtei om” atina Pipu’n um andem nana alei mang…”Bera mul ansila ngelang arāng ngai hi kēng anchi na.”[13]
Na khua na ti ngai Khopui a asin; Mi khua, mi rama anlo anlam na zot siai. Thiamna thei na nei vanchu na hanuk Sorkhar sin mo ole sin atei um ani thei. Asa, sum nei man na rang ani kiar, hanuk nei va om na taka nei nina avan lang hi ala sa ving. Hiva bibila koini nei lēngna na khua ngai chip hi kēng Khopui asin na malung nei don rang. Atun ata na malung an aī le khopui asin na sirbi (Township planning) hi nei don tir rang anāng. Mi rachama sin na tho kār chu mi thunuai a alēng bang rang ke nani. Na thunuai a mi sin na mantho thei tik kēng koini’m hong khat mo chu na ni zei, nei la ti thei rang. Na khua him lian thei mak. Chongsual a ngal “Na khua lian rase na me ratin/Khalai sin rase” ti chongkam ngal alei hong don u hi alei bansam u sik mo tāk?? Ti andonna ana pek. Phai-zōl nei dēp uam a ngal hin andai na rang mun anzōl ahui ‘playground, field’ don thei makme. Tāngram a alēng Khosak ngai in chu akhua u chip anga ke eidon u, adonnok a om viving u nam adonnok chu atom te kēng.
Nam anhual dān: Hanle hantin mo nam hi nei ahual rang? Atina ankelna na don thei. Angkhatna na chu (i) Mimal ata phut man inti. Nang angkhat in bari nei tung ha nam nei ahual na sirbi mansa khit ani. Naipang len ata mā lak na nāng, Lekha asadima nei anchu ngēt hi asa. Ani antak ngaiin ‘hantin mo lekha nen chu rang?’ na ti thei. Na pūt tatak ten lampui a om zēl kēng. Nan chu ving thei nōk mo ole nen chu zot tuk nan chu thei nōk am Tep-annel sabaka sin chuan hi nei tho rang anāng. Anina na (ii) “Nungak ruathar nei lak lelen hi samak.” Na nu na pa an-asa na, na nungak man ngal bethei luia nei va maruk hi mi baritung om tho dān ni khit mak. Na lu anchang mamān sanai rati nei dona, na nai ha hatuk ten mo hong hian ni? Nang anu apa ngal ha na lu alan chang nok in. Na ninga na ke na nan ding thei man chu nei lak nok hi asa khit. Nupang rangā’m ite ite ngal na thei man mobile na kerep thei ten pasal ariat len na nimak. Machin na pi na pu ngai ngal puan pat rana hanuk thiam athei u man chu innei len u mak. Koini atuna lekha athei anti ngaiin ke nan bōk tir. Nang angkhat bari nei tung nok na zāra han na nai in um chang ei hong phang na rang antak ret kēng an zei. Hantin anga han, na tu na te vāng sa chu. Hantin tir han nam anga an engna a om kār kum 100 tang mi nam atei le ankar inti. Atun chu na nam sunga len ngal mi dingmun tharthua ‘class/ caste system’ anga ankar na hong om ret inti; achuk le achuknok a. Atun chu na loma, nen rual tuai na ranga khik nenkhai vut nok na rang lampui tina mā alak na nāng. Baritungna mimal anga aput chip na tho u rei.
(iii) Nam anhual na ranga na nam in neinun asa nei thei dor nei rasua hi anāng. Ankhina: Football andai na na ‘defensive game’ tichu alei dui chian andai hi rat ngai mak. Defensive-cum-attack’ tichu na tianga goal alut rang nei rung bibila mi goal a athuang/athalna atho ngai hi kēng arāt chachak. Hantin anga na nam hi, min ana masiat lam ngai mo ole mi nam atei in ana manning diai ngai?? Atina anchi dadar a na om chian ten voi khat nokten voi khat chu nam atei in nala vol hiam inti. Nam atei hong khat nei andeppui ngai bila asen azār chu va lut inti senkhat chu hintiang um nitak lui sontiang um nitak luia ring-kān-tār a om inti. Hasikhan, nam anga asa neinun nei rasua chong le lā mo ani ole angkhatpei nei tho hi asa sabak kēng. Hiva lampanga Rothabil ngai ka manpak zot u “Audio le Video/ album” alei hong rasua zēl u hi asa sabak ka ti. Hiva neka nam neinun tatak le rachi tatak um nirase nei la manlang zēl u ranga nenthemna ni len sela. (iv) Insungkhura anbut: Na insungkhur nen ruai dān ngai hīm athīr na nāng. Insūngkhur am nam tho dān ngai nei antū hi na hun sabak zei. Naite len ata nu in “Hoia hoi..Hoia le hoi, hoia hoi..atun voi khat na in le hanke chuchu nei nek rang..” atina eina ōi ngai le hanuk nam anga nei sapui rang le nam tho dān hi chu nen lōn zel rang na khuk ahong zel rang ām. Insūngkhur ata ke khua, khua tatei anchun ret ha keng ram le nam chu. Alom a azom kiar kēng. (v) Na ruaitu ngai adop dān athei: Ruaitu hi koini na sung len ata anpek chachak ani na. Hiva ruaitu achang tak hi, ei zot sika le ei nuam sika achang nimak. Mipui in na dop nokten ite ni u noni. Lachi tho chunga koini le koini ngai ke lalchi nenmu na hanke nam atei in um na ulian, ruaitu ngai lalchi ei hong tho u rang. Na ruaitu ngaiin neinun asa ei tho hīm ni rase eitho rang anga na betōk. Ani asa sabak, sin asa chu na lom renga nei tho kiar ranga kēng. Tenchu, ruaitu rong in eitho ranga, ama abat mo ole a chang-ai nei hoi a koiin nei tho pui nok hi chu nei masial siai ke ninti.
(vi) Politics am mā achum na nāng: Party khata kai zit u rei um tina nimak. Mi dora na mandon vong anmun ngai mak, asa nei riat um an mun ngai mak. Tenchu hivana nei an-ēng na rang khat ka hong sin zot chu:- Tumo a khua ati ranga le a nam ranga a Party nei tho nata sin asa atho thei le ahong achoi thei? Ti hi keng an ēng rua. Lekha athei ngai hi māchum u rei. Min ei ti ti Tokke anga “O” ati zit a, ei chul na rang ngal riat lui in ei na maruai hin hava bengkochep a mo nava pei ni! Sum puan mēl na mu le ne’n zuar rang nimak. Miring anga anzuar mo ole sum le anchok asa chu “Suak-inanlōn/Selkei (Slave) ngai le Nupang anzuar (Noty)” ngai rong hi ke. Atunchu na nam, na ram nam atei kom na zuar ten sum le mo ole dingmun le mo na thul ten amani ngai dingmun le ankar makme ti len riat u rei.
(vii) Sum le donglua tiang a mā achum: Sum sua na lam a baritung hi’m nam anding na ani. Miring azot dor ngal ranak nei rase avon anchama, anek asak rang abui ten ite huangvar/buddi khakhuai om thei mak. Thangthaui um om thei mak. A von pei abit rang ten ranak abui te, achol te kom ngal annuai diap thei kēng. Na bōk ngal anngui khap thei kēng. Hano, sum sua dān le hantin mo? Sorkhar sin duai mo? Sorkhar in sin eina la zon sua nok anniang la om lup inti hatik le hong mo tho u mani? Hasikhan, Sumchokado-na(Business) tiang a lu nei ling him ahun zei. Na kho-dung malai ngai hi na Tangmi pui ngai le nam atei ngai dora koini kom neinu ei hong lak u thei na rang (Distributor) dingmun khopa Bazar hi asur na nāng. Asīn ata alian aloma nei sip zit rang. Kekok anchi, sam anchep alom peia. Bazar a Chong anmang tak hi hava ram “official language” chong ani zot.
(viii) Pathian biakna/Sakhua le nam: Pathian nei biak na kongam Nam nei sat pui na rang ril u rei. Sakhua le Nam loko na, ke nei phet rang a nāng. Sap maringhui tinratua Piano, guitar, etc. rong mo theiba nei mang rang? Koini’m na nam zia angtaka maringahui nei don ngai Kristian ngai in um na mang thei. Ranglong Sakhua(Dharma) ka sur anti pa rang am. Na Doi tho han, na Pathian in Ranglong chong um ei thei rang ke ninti do? Vai chong rong ei thei? Ranglong chong thei lui chu Ranglong Pathian ani mo thei? Pathian chu nam tin chi tin chong ei riat ngēt rang ke ninti. Hantin anga na Pathian raming le na Doi tho raming ngal ha Nampuiin eina machia sika ne’n riat lai nok kukui mo? Ankhina “Dosara” nei ti hi “Doljatra” nata asuak keng ninti do? Hanuk, in na nei sua(married) le na machal ni mak ei sen tet rang? Kor tho dān kēng. Vaiber kēng khoral eithei sika apin an āl anti. Koinin’m mi nam zia nei lak zot sika na machal sen no rase. Nam pui in ana machia reia ana mannik sua zei.
(ix) Nei nina anriat le huangvar asa don: Mi nam zia le nina chian na razula. Kelmokot-akhara nai in ‘Papa’ ngal ti rase ba, o! amakunga chu ‘na pa’ mi’n ti’n ti tenchu a nuk ralima “tenchu..” ha aom keng an zei hale. Imo zaibo na’n changa? ‘Papa’ nei ti’n um a nai tatak anga lungkham na mu thei ni mo? Azot sak om mo na zi thang om mo, mar om mo, ole sim om mo? Na nam Longvon na zia hi ke an ring zat do. Mi le ne’ntei na tak le na nam tho dān tak hake Longvon nei ni na. ‘Uniqueness’ hi adon na nāng. Mi nam zia chian na razul ten ansang khita ‘Koplekai’ hano ‘Xerox copy’ ten ke nei ni thei. Azotdor ngal Xerox copy chu thar rase G.O in attested atho bang anāng ke, Original chu anrua siai am atak eini na han nāngmak. “Vachek te’n Phualrang maram amanchu kar amadil anlet”. Mi nam azia sa ngai ata chu anchu na na nei mang rang tenchu nei nina azam raka mi om nei lak rang nimak. “Aphul zuang dōp, va-āk in arazūl”. Koini chu va-āk ni makme mi om nei lak na lai a om am, na nam om keng suār nei suak pui rang anzei.
Na chipui, nam atei ngai le anngoi: Ne’n tei na ngai na hong ril a hiva ngai dora sika na chipui ngai ten pial nei va mumak rang le ne’n dui pui rang tina nimak. Tenchu, na unai kēng ti ariat chunga lungkham nei anmu le ne’n ngoi pui ngēt rang ti hi ka hong ti sa zot.
Nam anding rang ten, ha nam ei anding na ranga sin asa dora atho a nāng. Na mimal chip in ‘hotuk ten mo nam ranga koi le ka tho thei?’ ti malung choi chip ila. Hong te khat lua mo chu atho ngēt ranga saī anpual chip sa ila. Hantin han na tho chip anten; Nam anga anding ngēt intia, mi doran um lalchi na tho ngēt inti.
Ranglong nam dam chian rase. RYA dam chian rase.
[2] G.A. Grierson, Linguistic Survey of India, Vol.III: Part-III, Calcutta, 1904, p:207 & Smart, Robert B., Geographical and Statistical Report on the District of Tipperah, Calcutta, 1866.
[3] G.A. Grierson, Linguistic Survey of India, Vol.III: Part-III, Calcutta, 1904, p:207
[4] Ibid, p:192
[5] Ibid, p:181
[6] Pi Ringlianting kei rakel ni 12/12/2013na.
[7] Ibid, ni 12/122013na.
[8] Chekneirem Chiru, fb chating ata kei rakel ni18/11/2013a & Rangamlian Aimol, fb chating ata. Ni10/12/2013a.
[9] Vsi Vanhoy, fb chating ata kei rakel ni10/12/2013 dar1:20cn a.
[10] Kuitir 17:26, Bible(NT)
[11] Anp.(Gen.) 10:31 Bible (OT)
[13] Mat. 7:15, Bible(NT)
